Κώστας Παπαϊωάννου (1925-1981), ένας μεγάλος διανοητής

Κώστας Παπαιωάννου

Ο Κώστας Παπαιωάννου γεννήθηκε στις 16 Γενάρη του 1925 στο Βόλο, όπου ο πατέρας του ήταν ηγετικό στέλεχος της σοσιαλιστικής ΕΛΔ. Φίλος με τον Αξελό όπου γράφονται το 1941 στην Νομική σχολή της Αθήνας, η επαφή τους διακόπτεται αφού ο Αξελός περνάει στην παρανομία το 1942 ως μέλος της ΕΠΟΝ. Ο Παπαιωάννου γίνεται μέλος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ ενώ το 1944 συλλαμβάνετε από την Ειδική Ασφάλεια και κρατήθηκε μήνες, ενώ μετά τα Δεκεμβριανά κρύβεται.

Το 1945, και μετά από παρεμβάσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, δίνεται μια υποτροφία του γαλλικού κράτους σε τριακόσιους περίπου έλληνες, που μπορούν να διαφύγουν προς την Γαλλία. Ετσι φεύγουν οι Παπαιωάννου Αξελός, Κρανάκη, Κύρου, Σβορώνος, Ξενάκης, Καστοριάδης κ.α. Μερικά από τα καλύτερα μυαλά της χώρας θα φύγουν, η Ελλάδα του εμφυλίου και του ψυχρού πολέμου θα μείνει χωρίς κριτική σκέψη, όση υπήρχε θα είναι κλεισμένη στην φυλακή, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης (Κατσαρός, Στίνας).

Στη Γαλλία ο Παπαιωάννου γράφεται στην Φιλοσοφική Σχολή της Σορβόνης, όπου παίρνει το πτυχίο το 1948. Ο φιλοσοφικός του προβληματισμός είχε εκδηλωθεί πολύ πρώιμα, με το άρθρο του Σωκράτης ο θνήσκων, το οποίο δημοσιεύεται στην Ελλάδα στη «Νέα Εστία».

Το 1945 δημοσιεύεται και το πρώτο γνωστό του πολιτικό κείμενο Παλιές αυταπάτες σε νέα μορφή, η κρίση του επαναστατικού σοσιαλισμού, όπου κριτικάρει τα αδιέξοδα τόσο της σοβιετικής εκδοχής του κομμουνισμού όσο και της σοσιαλδημοκρατίας.

Ο Παπαιωάννου πριν αποχωρήσει από την Ελλάδα είχε διαχωριστεί από την πολιτική του ΚΚΕ. Στο Παρίσι είναι σε στενή σχέση με τους προερχόμενους από το ΚΚΕ Αξελό, Κρανάκη και Κύρου και λιγότερο έχει επαφή με τον τροτσκιστή Καστοριάδη, παρόλο που κατόπιν θεωρούσε το περιοδικό «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» ως την σοβαρότερη απόπειρα κριτικής στο σοβιετικό μοντέλο και στον σταλινισμό. Ο Παπαιωάννου δεν πιστεύει στη δυνατότητα μιας πρακτικής – πολιτικής αντιπαράθεσης με την ορθοδοξία και ακολουθεί το δικό του δρόμο : την κριτική αποτίμηση του Μαρξισμού.

Ο Παπαιωάννου κάνει μια κριτική στον Μαρξ από αριστερή σκοπιά μέσα στην δεκαετία του 1950 πρωτοτυπώντας μιας και όλες οι μέχρι τότε κριτικές αφορούσαν τον σταλινισμό και τον μαρξισμό – λενινισμό στην πιο προωθημένη εκδοχή. Όσο για τον τροτσκισμό δεν τολμά καν να κριτικάρει τον μαρξισμό – λενινισμό, τα όρια κριτικής φτάνουν μέχρι τον σταλινισμό.

Αυτός ο υψηλός βαθμός «προδρομικότητας» του έργου του, κριτικής στον μαρξισμό από τα αριστερά, εξηγεί σε ένα βαθμό την απομάκρυνση του από τις μαχόμενες ομάδες και τον περιορισμό του σε μια λειτουργία μοναχικού συγγραφέα. Ο Παπαιωάννου ανέλαβε έναν κριτικό ρόλο σε μια εποχή που αυτή η κριτική δεν μπορούσε να υπάρξει ως πολιτικό κίνημα.

Στη συνέχεια απομακρύνθηκε από την αριστερά και τους διανοούμενους της, οι οποίοι τον απέρριπταν και προσέγγισε ακαδημαικούς, όπως ο Ρευμόν Αρόν, ή ιστορικούς και κριτικούς στον σταλινισμό, όπως ο Μπόρις Σουβάριν. Έμεινε πιστός στον έρωτα του για τον Μαρξ μέχρι το τέλος της ζωής του, όσο και αν ταυτόχρονα τον κριτίκαρε. Ο Παπαιωάννου δοκίμαζε τα όπλα της κριτικής στον κατεστημένο μαρξισμό και την μαρξιστική εσχατολογία, είκοσι χρόνια πριν από τη γενιά του ’68, που την ίδια κριτική την άρχιζε στα οδοφράγματα, χωρίς ακόμα να μπορεί να τη διεξάγει σε θεωρητικό επίπεδο.

Το 1950 γράφει την μελέτη Η μάζα και η ιστορία ή οι επαναστατικές μάζες και η ιστορία, ενώ το 1951 εκδίδεται η μελέτη του Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του. Το 1955 δημοσιεύει τη μελέτη του Κόσμος και ιστορία.

Το 1954 γράφει τα θεμέλια του μαρξισμού που αποτελούν το διάλογο Μαρξ – Χέγκελ, καθώς και το Ο Μαρξ και η τεχνική. Πρόκειται για ένα έργο όπου συζητιούνται σε 500 σελίδες μεγάλου σχήματος οι φιλοσοφικές βάσεις του μαρξισμού. Σε άλλα βιβλία που σχεδίαζε, σκόπευε να προχωρήσει στην εξέταση της οικονομίας, της κοινωνιολογίας και της πολιτικής του μαρξισμού. Από αυτές τις ενότητες κυκλοφόρησαν οι μελέτες Η θεωρία της κοινωνικής πάλης (1954), Βιομηχανία και κοινωνία (1956), Η οικονομική ερμηνεία του ταξικού διαφορισμού (κριτική της μαρξιστικής θεωρίας των κοινωνικών τάξεων) (1959) και η Οικονομική υποανάπτυξη και κοινωνική επανάσταση (η γέννηση του Ολοκληρωτισμού) (1959).

Το 1962 γράφει μαζί με τους Mehl και J. Mothes στο συλλογικό έργο Οι σύγχρονες τεχνικές διαχείρισης των επιχειρήσεων τη μελέτη Η δομή της επιχείρησης. Επίσης γράφει την εισαγωγή στο έργο Χέγκελ, που με αποσπάσματα των έργων του Χέγκελ, που επιλέγει και μεταφράζει ο ίδιος, κυκλοφορεί στα γαλλικά και μεταφράζεται στα ιταλικά, τα πορτογαλικά και τα ισπανικά. Το 1965 κυκλοφορούν Οι μαρξιστές και Βυζαντινή ζωγραφική.
Το 1967 κυκλοφορεί το σπουδαίο βιβλίο του Ψυχρή Ιδεολογία. Το 1972 γράφει το Τέχνη και πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα. Μετά τον θάνατο του, εκδίδονται το 1983 τα έργα του Για τον Μαρξ και τον μαρξισμό και Η απόθεωση της ιστορίας.

Αυτά τα λίγα λόγια τιμής και μνήμης για τον Κώστα Παπαιωάννου, έναν μεγάλο διανοητή. Έναν μαρξιστή που έκανε κριτική στον «πατέρα» του, παρόλο που στην Ελλάδα είναι ακόμα «άγνωστος», τα βιβλία του που έχουν εκδοθεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις είναι όπλα απέναντι στην αστική κοινωνία και στις ολοκληρωτικές κοινωνίες που επικράτησαν ως «σοσιαλιστικές». Γιατί χωρίς επαναστατική θεωρία δεν υπάρχει επαναστατική πράξη…..ο Κώστας Παπαιωάννου μας «φωτίζει» σε μια τέτοια προοπτική που έχουμε ως επαναστατικό υποκείμενο. Χωρίς αμφιβολία μπορούμε να πούμε ότι το σπουδαίο έργο του είναι στην κορυφή της παγκόσμιας σκέψης και προβληματισμού.

Πηγή : ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΗ ΦΡΑΞΙΑ